contents

Inleiding tot die Resolusies van die
Politieke Raad van die Kaap die Goeie Hoop


VOC-dienaars

Die seelui wat in 1651 die vaart na die Kaap meegemaak het, was van die eerste VOC-dienaars met wie daar in die Resolusies kennis gemaak word: sommige was hoë amptenare mét name, die res was naamlose en oënskynlik onbelangrike mense, soos matrose, hooplopers (jongmatrose), soldate en ambagsmanne. Sonder die harde arbeid en opoffering van die gewone of mindere seelui was die seetogte wat gewoonlik lewensgevaarlik was, nie moontlik nie.

In die beginjare het die nedersetting se bevolking net uit VOC-dienaars en hul gesinne bestaan. Later het die bevolking toegeneem en ’n verskeidenheid mense uit verskillende wêrelddele, meestal uit Europa en die Ooste, het saam met die inheemse bevolking hier ’n blyplek gevind – van hulle uit eie keuse, soos die Hugenote, van hulle in gevangeskap, soos die slawe en Oosterse bannelinge.

Die name van die offisiere, soldate en amptenare werksaam in die Fort, later die Kasteel, en op poste in die nedersetting is gewoonlik jaarliks in sogenaamde monsterrolle opgeskryf. Die volgende lys wat in 1664 saamgestel is, verstrek egter inligting oor die ampte wat die VOC-dienaars toe aan die Kaap beklee het:
“1 Commandeur, 1 ondercoopman, 1 fiscael en secretaris, 1 kranckbesouker, 1 opperchirurgijn, 1 bouchouder, 1 dispensier, 4 scribenten, 1 sergeant, 2 Corporaels van d’ adelborsten, 1 ander en 1 derde Cherurgijn, 3 Corporaels, 1 Constabel, 1 ditto maet, 1 trompetter, 1 tafeldienaer, 1 Stalmeester, 2 oppassers, 3 busschieters bij d’ Constabel, 1 baes metselare en 12 knegts, 1 baes timmer en 16 d:o knegts, 1 baes Smits en 6 d:o knegts, 2 wagenmakers, 7 Personen die buijten d’ slaven in s Compagnies grooten thuijn gebruijckt worden, 2 kocx en backers, 1 geweldiger, 2 in ’s Comp:s beesten Crael achter tfort, 4 in ’s Comp:s paerden stal, 7 aen d’ ruijterwagt, 5 op d’ reduijt keert d’ koe, 3 op d’ kijckuijt, 2 op houtdenbul, 2 op ’t houte wambois aen ’t strant [dit wil sê 12 persone wat by die verskillende uitkykposte gestasioneer was], 4 in ’s comp:s boomgaert, 4 int bosch, 4 aenden bosheuvel, 15 aen in ’s Comp:s Corenschuijr, 5 op ’t robben eijland, 3 op d’ Chaloup bruijdegom, 2 op d’ Chaloup musquijt, 3 op ’s Comp:s open boot [dit wil sê 8 persone wat op 3 skepies diens gedoen het], 2 kuijpers, 5 bij ’s Comp:s vee aen d’ Schuijr, 6 bij d:o hier aen ’t fort, 2 die Continueel in d’ Cloof van d’ leeuwenbergh na schepen sien, 1 oppasser int hospitaal, 1 bierbrouwer, 1 tamboer en 17 die tot d’ gemene wercken als schiltwagten hier doorgaens aen ’t fort gebruijckt worden, als mede siecken en impotenten soo van hier aen land als d’ aencomende schepen hier gebleven. 178 Compagniesdienaren” (Kloeke, 1950: 248-249). Talle ander ampte is later ook gevul, onder andere dié van predikant en onderwyser.

Die getal VOC-dienaars het geleidelik toegeneem. In 1701 was daar net meer as 500. Tydens die Raadsvergadering van 29 Desember 1764 (C. 142) word genotuleer “dat het getal van ’s Comp:s Dienaaren ten deesen Gouvernement onder Ult:o Aug:s 1763: in 1246 Coppen bestaan hebbende, dus alhier 252 Coppen meerder waren aangehouden, als bij het reglement van a:o 1755 was toegestaan”. Die grootste personeelgroei vind gedurende die laat 1780’s plaas: in 1789 was daar bykans 3400 VOC-dienaars in die Kaapkolonie werksaam. Daarna het die Kompanjie om koste te bespaar die getal met meer as 1000 persone besnoei.

Byna al die VOC-dienaars het in die dorpie Cabo gewoon. So byvoorbeeld het net 134 van die 1331 in 1750 nie daar gewoon nie, waarvan 44 by “Baaij Fals” gestasioneer was en 33 op Robbeneiland aangehoudenes of wagte was. Namate die grense van die nedersetting verskuif het, is poste op verskillende plekke aan die voorpunt van die uitbreiding ingerig. Die poshouer het aan die hoof van so ’n (buite-) pos gestaan. Die name wat destyds aan die poste gegee is, is vandag nog bekende plekname in die Wes-Kaap, onder andere Soutrivier, Robbeneiland, Dasseneiland, St. Helenabaai, Piketberg, Houtbaai, Muizenberg, Vissershok, Gansekraal, Klapmuts, Riviersonderend, Buffeljagtsrivier, Soetmelksvallei, Rietvallei, Tijgerhoek en Outenikwaland. Die VOC-fort by Rio de la Goa in Mosambiek was die pos wat die verste van die Kaap geleë was (sien Ekspedisies). In die Raadsnotule van 16 September 1795, die dag waarop Engeland die Kaap oorgeneem het, is berig dat “de Posthouders in de Mosselbaai en Plettenbergsbaai” van die laastes sou wees om hierdie “naricht”, dit wil sê berig van oorname te ontvang.

Om te sorg dat handel as die VOC se hoofdoelwit bedryf kon word, was militêre beskerming van hierdie belange noodsaaklik. Dieselfde het ook aan die Kaap gegeld. Omdat die VOC aangewese was op buitelanders as soldate, was daar aan die Kaap ’n aansienlike aantal soldate uit onder andere Swede, Denemarke, Noorweë, Vlaandere, die Baltiese state, en die Duitse gebiede afkomstig. Talle soldate wat aan die Kaap gestasioneer was, het na afloop van hul VOC-kontrak van vyf jaar vryburgerstatus verkry en lede van die groeiende gemeenskap geword.

Die VOC-verdedigingstruktuur aan die Kaap is van tyd tot tyd getalsgewys deur dienaars van goedgesinde moondhede versterk. Daarom moes die Kaapse owerheid ter wille van goeie kommunikasie voorsiening maak vir sodanige anderstaliges wat aan wal gekom het. Toe daar byvoorbeeld ’n groot groep Franse soldate in 1781 arriveer om die Kaap te help verdedig, moes ’n VOC-offisier wat Frans magtig was, aangestel word om onder andere die nodige “ordres” tussen goewerneur Van Plettenberg en die Franse bevel oor te dra. Die Goewerneur kies L.F. van Wijnbergen, voormalige militêre aanvoerder op die skip Mercuur wat weens siekte aan die Kaap moes agterbly (5.6.1781, C. 159), vir hierdie amp.

Interessante verhale oor VOC-dienaars is in die Resolusies aangeteken. So is daar etlike kere genotuleer van vroue wat hulle soos soldate vermom, onder mansname die seereis uit Europa aangepak, en uiteindelik die Kaap heelhuids bereik het. Gewoonlik is hierdie vroue teruggestuur ‘huis toe’, maar ene Johanna Elisabeth, alias Johan Elias, Spelling van Zell is toegelaat om aan die Kaap ’n heenkome te vind (14.3.1744, C. 122). Dit het ook dikwels gebeur dat ’n soldaat wat te oud was om verder diens te doen ’n versoekskrif by die Raad indien om uit diens gestel te word. Op 18 Desember 1764 (C. 142) word die 78-jarige soldaat Jan Gerritz. van Lijden se aansoek deur die Raad toegestaan; hy sou ook ’n maandelikse toelaag van ƒ7 ontvang vir sy 37 jaar getroue diens aan die Kompanjie.

Rudolph Siegfried Allemann was ’n besonderse militêre figuur aan die Kaap. Allemann wat in 1693 in Neuensdorf, Duitsland gebore is, het sedert sy aankoms in 1720 as VOC-soldaat stap vir stap gevorder. Hy word agtereenvolgens “corporaal ... een man van nugtere bekwaamheid (4.9.1725, C. 73), sersant (1728), vaandrig (1729), luitenant (13.12.1735, C. 99), in 1740 hoof van die garnisoen en toe “provisioneele capiteijn deeses Casteels” (14.2.1741, C. 116). Daarna is hy bevorder “tot capitain militair deeses Casteels” (20.3.1742, C. 120), die hoogste militêre rang aan die Kaap. Hy was gevolglik verantwoordelik vir die verdediging en beveiliging van die Kaap teen aanvalle uit die binneland of van die seefront af. As gevolg van hierdie aanstelling word hy lid van die Politieke Raad, in welke hoedanigheid sy handtekening die eerste keer in die Raadsvergadering van 7 Januarie 1744 verskyn. Op 9 Julie 1742 (C. 121) word genotuleer dat Allemann “een stukje lands” met die naam “Sonneblom” as eiendom ontvang, en op 8 Oktober 1743 (C. 121) dat slegs 5 van die 12 morg bruikbaar was. Hy is op 22 Julie 1762 in die tuig oorlede. Sy lewensverhaal is deur ’n tydgenoot, O.F. Menzel, geskryf (sien Bronnegids).

Top


vorige Inhoudsopgawe van Inleiding volgende

Site by Hic et Nunc